L’8 maggio è l’anniversario della morte (nel 1940) del poeta dialettale romanesco Cesare Pascarella (1858-1940)
it.wikipedia.org/wiki/Cesare_Pascarella
Ho già parlato di lui l’8 maggio 2018
e il 28 aprile 2019.
Trascrivo, in dialetto romanesco e nella traduzione in Esperanto, altri 4 sonetti della serie “La scoperta de l’America”, in cui un popolano romano racconta, a modo suo, la scoperta dell’America da parte di Cristoforo Colombo.
Sulla poetica di Cesare Pascarella, trascrivo (in italiano, e nella traduzione in Esperanto) un breve commento del Prof. Paolo Cinque.
Allego un francobollo italiano del 2006, su bozzetto di Anna Maria Maresca, per il 500° anniversario della morte di Cristoforo Colombo.
LA SCOPERTA DE L’AMERICA
XIII
Passa un giorno… due… tre… ‘na settimana…
Passa un mese che già staveno a mollo…
Guarda… riguarda… Hai voja a slungà er collo,
l’America era sempre più lontana.
E ‘gni tanto veniva ‘na buriana:
lampi, furmini, giù a rotta de collo,
da dì: qui se va tutti a scapicollo.
E dopo? Dopo ‘na giornata sana
de tempesta, schiariva a poco a poco,
l’aria scottava che pareva un forno,
a respirà se respirava er foco,
e come che riarzaveno la testa,
quelli, avanti! Passava un antro giorno,
patapùnfete! giù, n’antra tempesta.
XIV
E l’hai da sentì dì da chi c’è stato
si ched’è la tempesta! So’ momenti,
che, caro amico, quanno che li senti,
rimani a bocca aperta senza fiato.
Ché lì, quanno che er mare s’è infuriato,
tramezzo a la battaja de li venti,
si lui te pò agguantà li bastimenti
te li spacca accusì, com’un granato.
Eh!, cor mare ce s’ha da rugà poco…
Già, poi, dico, non serve a dubitallo,
ma l’acqua è peggio, assai peggio der foco.
Perché cor foco tu, si te ce sforzi
co’ le pompe, ce ‘rivi tu a smorzallo;
ma l’acqua, dimme un po’, co’ che la smorzi?
XV
Eppure er mare… er mare, quann’è bello,
che vedi quel’azzurro der turchino,
che te ce sdraji longo lì vicino,
te s’apre er core come ‘no sportello.
Che dilizia! Sentì quer ventarello
salato, quer freschetto fino fino
dell’onne, che le move er ponentino,
che pare stieno a fà nisconnarello!
Eppure… sotto a tutto quer celeste,
ma, dico, dimme un po’, chi lo direbbe
che ce cóveno sotto le tempeste?
Cusì uno, finché non ce s’avvezza,
che te credi che lui ce penserebbe
si fino a dove arriva la grannezza?
XVI
Ché lì mica te giova esse sapiente;
nun giova avecce testa o ritintiva,
cor mare, si nun ci hai immaginativa,
te l’immagini sempre diferente.
Ché lì tu hai da rifrette co’ la mente,
che quello che tu vedi da la riva,
lontano, insin che l’occhio te ci arriva,
pare chissà che cosa, e invece è gnente.
Ché lì pòi camminà quanto te pare:
più cammini e più trovi l’infinito,
più giri e più ricaschi in arto mare.
Séguiti a camminà mijara d’ora…
Dove c’è er cèlo te pare finito,
invece arrivi lì… comincia allora!
Cesare Pascarella
°°°°°
Di solito si colloca Cesare Pascarella una spanna sotto il Belli o Trilussa, e ci si accontenta di leggere con un certo compiacimento il suo romanesco così “facile” e narrativo. In realtà, scherzando, Pascarella si pone ai vertici della poesia dialettale italiana, perché quella sua “facilità” narrativa è frutto di un lavoro stilistico quanto mai accurato e raffinato. Chi lo legge meno frettolosamente può restare sorpreso dalla considerazione che il senso narrativo dei suoi sonetti derivi nientemeno che da Carducci, perché gli eventi – siano essi storici o invenzioni narrative – si prestano ad assumere, nella sua scrittura, una dimensione non epigrammatica e bozzettistica, ma “epica”. Insomma non “quadretti” (arte nella quale il Belli era pressoché inavvicinabile) ma storie, situazioni.
Il dialetto non era un “giocattolo” narcisistico, ma uno strumento espressivo fortemente personalizzato, una sorta di “lingua madre” della sua sensibilità. Il finto popolano che si incarica della narrazione è protagonista coessenziale del racconto: quasi testimone oculare, conferisce a quella epicità un carattere familiare, che costituisce il segreto della sua immediata efficacia espressiva.
Paolo Cinque
°°°°°
LA MALKOVRO DE AMERIKO
XIII
Tagoj pasas kaj poste pasas tagoj…
jam monaton malsekas la veltolo,
pro rigardado longas via kolo
kaj Ameriko restas trans la blagoj;
Kaj foje estis ventokirlaj plagoj,
fulmoj, tondroj kaj pluvo sen kontrolo:
la ŝipoj estis antaŭ karambolo.
Kaj kio venis post la ŝtormaj sagoj?
Denove sereniĝis la vetero,
sed poste varmis kvazaŭ en vulkano
kaj oni spiris kiel en kratero.
Kiam relevis ili nur la kapon,
ek! plian tagon sur la oceano
kaj paf!, ili retrafis ŝtormofrapon.
XIV
Nur rekta travivad’ vortojn sugestas
pri la tempesto. Estas ja momentoj,
amiko kara, plenaj de turmentoj
kaj tiaj… ke senspira oni estas.
Kiam la maro per ondegoj bestas,
ene de l’ batalado de la ventoj,
ĝi rompas ŝipojn, tiel ke l’ fragmentoj
surakve disaj kaj dronontaj restas.
Maloportunas ŝerci kun la maro,
kaj ĉiuj bone scias ke danĝeras
pli ol fajro la onda malbonfaro.
Ni povas venke l’ fajron ĉirkaŭringi,
ĉar sub pumpiloj flamoj malaperas,
sed akvon, kiel povas ni estingi?
XV
Tamen… ĉarmas la maro el la bordo,
dum vi rigardas al la blulazuro,
sterne kuŝante tie kun plezuro…
la koro malfermigas kiel pordo.
Kia ĝuo! La ondoj, laŭ agordo
kun la malvarmeta ventveluro,
karesas vin, jen kvazaŭ en konkuro,
samkiel kaŝludanta knabo-hordo.
Tamen, sub tiuj bluĉielaj formoj,
neniu povus pensi tute certa
ke tie kaŝas sin embuskaj ŝtormoj!
Kaj same nur per menso tre elasta
vi komprenas – sed devas esti lerta –
kiom la vasta maro estas vasta.
XVI
Ĉar eĉ se estas vi doktoro fama,
eĉ se vi havas kapon kun memoro,
pri l’ mar’, se mankas la imagfervoro,
vi ĝin imagas ĉiam tre malsama.
Ĉar tie via menso estos lama:
vi vidas eble ion en la foro,
vi ĝin supozas io kun valoro…
sed estas nur la iluzi’ ĉiama.
Tie longa irado tre realas:
ju pIi vi iras des pli… la senfino!
Vi turniĝas, kaj en la maron falas.
Mil horojn iras vi kun pacienco…
ĝis la Ĉielo, kie ŝajnas fino:
vi venas tien… estas nur komenco.
Cesare Pascarella, trad. Gaudenzio Pisoni,
Carlo Minnaja, Renato Corsetti
(“Literatura Foiro”, 1992-140, paĝoj 301-319)
°°°°°
Kutime oni lokas Cesare Pascarella tre pli malalte ol Belli aŭ Trilussa, kaj oni kontentiĝas legi kun ioma memplezuro lian roman dialekton tiel “facilan” kaj rakontan. En realo, ŝercante, Pascarella metas sin je la pintoj de la itala dialekta poezio, ĉar tiu lia rakonta “facileco” estas frukto de stila laboro tre zorga kaj rafinita. Kiu legas ĝin malpli rapideme, povas surpriziĝi pro la konstato, ke la rakonta senco de liaj sonetoj devenas eĉ de Carducci, ĉar la eventoj – jen historiaj jen rakontaj elpensaĵoj – taŭgas por alpreni, en lia verkado, ne dimension epigraman kaj skeĉan, sed “eposan”. Entute, ne “scenetoj” (arto, en kiu Belli estis preskaŭ neegaligebla) sed historioj, situacioj.
Dialekto ne estas memŝata “ludilo”, sed tre personeca esprima rimedo, iaspeca “patrina lingvo” de lia sentiveco. La fikcia popolano, kiu zorgas pri la rakontado, estas esenca kunrolulo de la rakonto: kvazaŭ vida atestanto, li havigas al tiu eposeco familiecan karakteron, kiu konsistigas la sekreton de ĝia senpera tuja afikeco.
Paolo Cinque, trad. Antonio De Salvo
