Si sa che, normalmente, la Chiesa cattolica celebra i suoi Santi il giorno della loro morte terrena, che per i credenti è il giorno della nascita a vita nuova; solo qualche eccezione viene fatta, da ultimo per alcuni Papi dell’era moderna, ad esempio Paolo VI Montini
Anche in passato, però, è accaduto che la festa liturgica cadesse in un giorno che non aveva attinenza né con la nascita né con la morte; questo è il caso di Sant’Ambrogio
it.wikipedia.org/wiki/Sant%27Ambrogio
che si festeggia il 7 dicembre perché in quel giorno del 374 fu nominato Vescovo di Milano “a furor di popolo”, sebbene non fosse neppure battezzato (nell’arco di una settimana, fu battezzato, ordinato diacono e ordinato Vescovo: un esempio incredibile di rapidità di una “carriera”).
Sant’Ambrogio è detto “di Milano” per la sua carica di Vescovo di quella città, ma più propriamente dovrebbe essere chiamato di “Treviri”, perché era nato in quella città oggi tedesca (“Trier”), per qualche tempo francese (“Trèves), ma all’epoca di Ambrogio, romana (“Augusta Treverorum”)
it.wikipedia.org/wiki/Treviri
Il fenomeno non è isolato: anche Sant’Antonio è detto “di Padova”, sebbene fosse nato a Lisbona:
Rinvio alle pagine di Wikipedia, e trascrivo (in italiano, e nella traduzione in Esperanto di Umberto Broccatelli) una poesia famosissima in Italia, del poeta toscano Giuseppe Giusti (1809-1850)
intitolata “Sant’Ambrogio”, perché trae spunto da un’esperienza nella basilica milanese oggi detta “di Sant’Ambrogio” (nella quale riposano le sue spoglie), ma che all’origine era dedicata ai Santi Gervaso e Protaso.
Ambrogio riformò la prassi liturgica nella sua diocesi: ancora oggi, nell’Arcidiocesi di Milano (con 5 milioni di battezzati) si applicano un calendario liturgico particolare, testi liturgici particolari, e perfino un particolare modo di suonare le campane, secondo un rito (detto “ambrosiano” dal nome del santo Vescovo) che è sopravvissuto alle riforme liturgiche generali del Concilio di Trento (1545-1563) e del Concilio Vaticano II (1962-1965).
Ambrogio compose (parole – ovviamente in latino – e melodia) numerosi inni liturgici: tra l’altro (anche se la cosa non è sicura) gli si attribuisce il notissimo “Te Deum laudamus”
Allego un’immagine della “Porta Nigra” (Porta Nera) di Treviri, di epoca romana, dalla rivista in Esperanto “Universo”, I, 1909-5, p. 129; notevole l’alta qualità della illustrazione, di oltre un secolo fa.
SANT’AMBROGIO
Vostra Eccellenza che mi sta in cagnesco
per que’ pochi scherzucci di dozzina,
e mi gabella per anti-tedesco
perché metto le birbe alla berlina,
o senta il caso avvenuto di fresco
a me, che girellando una mattina,
capito in Sant’Ambrogio di Milano,
in quello vecchio, là, fuori di mano.
M’era compagno il figlio giovinetto
d’un di que’ capi un po’ pericolosi,
di quel tal Sandro, autor d’un romanzetto,
ove si tratta di Promessi Sposi…
Che fa il nesci Eccellenza? O non l’ha letto?
Ah, intendo; il suo cervel, Dio lo riposi,
in tutt’altre faccende affaccendato,
a questa roba è morto e sotterrato.
Entro, e ti trovo un pieno di soldati,
di que’ soldati settentrïonali,
come sarebbe Boemi e Croati,
messi qui nella vigna a far da pali:
difatti se ne stavano impalati,
come sogliono in faccia a’ Generali,
co’ baffi di capecchio e con que’ musi,
davanti a Dio diritti come fusi.
Mi tenni indietro; ché, piovuto in mezzo
di quella maramaglia, io non lo nego
d’aver provato un senso di ribrezzo
che lei non prova in grazia dell’impiego.
Sentiva un’afa, un alito di lezzo:
scusi, Eccellenza, mi parean di sego,
in quella bella casa del Signore
fin le candele dell’altar maggiore.
Ma in quella che s’appresta il sacerdote
a consacrar la mistica vivanda,
di subita dolcezza mi percuote
su, di verso l’altare, un suon di banda.
Dalle trombe di guerra uscian le note
come di voce che si raccomanda,
d’una gente che gema in duri stenti
e de’ perduti beni si rammenti.
Era un coro del Verdi; il coro a Dio
là de’ Lombardi miseri, assetati;
quello: “O Signore, dal tetto natio”,
che tanti petti ha scossi e inebriati.
Qui cominciai a non esser più io;
e come se que’ cosi doventati
fossero gente della nostra gente,
entrai nel branco involontariamente.
Che vuol ella, Eccellenza, il pezzo è bello,
poi nostro, e poi suonato come va;
e coll’arte di mezzo, e col cervello
dato all’arte, l’ubbie si buttan là.
Ma cessato che fu, dentro, bel bello
io ritornava a star, come la sa;
quand’eccoti, per farmi un altro tiro,
da quelle bocche, che parean di ghiro,
un cantico tedesco lento lento
per l’aer sacro a Dio mosse le penne.
Era preghiera e mi parea lamento,
d’un suono grave, flebile, solenne
tal, che sempre nell’anima lo sento:
e mi stupisco che in quelle cotenne,
in quei fantocci esotici di legno,
potesse l’armonia fino a quel segno.
Sentìa nell’inno la dolcezza amara
de’ canti uditi da fanciullo: il core,
che da voce domestica gl’impara,
ce li ripete i giorni del dolore:
un pensier mesto della madre cara,
un desiderio di pace e d’amore,
uno sgomento di lontano esilio,
che mi faceva andare in visibilio.
E quando tacque, mi lasciò pensoso
di pensieri più forti e più soavi.
Costor, dicea tra me, Re pauroso,
degl’italici moti e degli slavi,
strappa a’ lor tetti, e qua, senza riposo
schiavi gli spinge per tenerci schiavi;
gli spinge di Croazia e di Boemme,
come mandre a svernar nelle Maremme.
A dura vita, a dura disciplina,
muti, derisi, solitari stanno
strumenti ciechi d’occhiuta rapina
che lor non tocca e che forse non sanno;
e quest’odio che mai non avvicina
il popolo lombardo all’alemanno,
giova a chi regna dividendo, e teme
popoli avversi affratellati insieme.
Povera gente! Lontana da’ suoi,
in un paese qui che le vuol male,
chi sa che in fondo all’anima, po’ poi
non mandi a quel paese il principale!
Gioco che l’hanno in tasca come noi.
Qui, se non fuggo, abbraccio un caporale,
colla su’ brava mazza di nocciolo,
duro e piantato lì come un piolo.
Giuseppe Giusti
°°°°°
SANT’AMBROGIO (1)
Ho Via Moŝto (2), kiu min malŝatas
pro malmultaj ŝercetoj bagatelaj
kaj, ĉar per mokoj mi friponojn batas,
akuzas min je sentoj tro ribelaj,
aŭskultu nun fakteton (ĝi freŝdatas),
okazintan al mi, kiun sencelaj
paŝoj kondukis en promen’ fruhora
al “Sant’Ambrogio”, la malnova, fora.
Estis kun mi la juna fil’ de iu
el tiuj tipoj, kiujn Vi suspektas,
de la aŭtor’ de romanet’, en kiu
pri Gefianĉoj li rakonton plektas… (3)
ĉu eblas ja, ke Via Moŝt’ ne sciu?
Ha, mi komprenas: Via cerb’ direktas
sin al celoj aliaj, kaj ĝi vere
por tiaj temoj kuŝas jam subtere.
Eniris mi: jen pleno da soldatoj,
tiuj soldatoj de la nordaj landoj,
kiel ekzemple Ĉeĥoj aŭ Kroatoj, (4)
en la vitej’ ĉe ni subtenostangoj:
aspektis fakte kvazaŭ komandatoj
antaŭ generalaro tiuj bandoj:
malmolvizaĝaj, kun stupaj lipharoj,
palis-rigidaj antaŭ Di-altaroj.
Mi retropaŝis kun spiradopaŭzo,
ĉe la subita vido malagrabla,
ĉar preskaŭ trafis min sento de naŭzo
al tiu fiularo malafabla;
dum tion Vi ne sentas ja pro kaŭzo
ofica kaj precipe manĝotabla.
En la bela preĝej’ eĉ kandelaro
sebon odoris sur la ĉefaltaro.
Sed kiam sacerdoto jam pretiĝis
konsekri la nutraĵon de l’ mistiko,
de subita dolĉeco mi frapiĝis
pro, de apud l’ altaro, bandmuziko.
El trumpetoj militaj son’ eliĝis
de voĉo leviĝanta kun supliko, (5)
de homoj, kiuj ĝemas kaj doloras
kaj pri l’ perditaj bonoj rememoras.
Estis ĥoro de Verdi, ĥor’ al Dio
de l’ Lombardoj mizeraj, soifantaj,
la “O Signore, dal tetto natio”;(6)
ĝi multajn brustojn igis ekflamantaj!
Nun en mi mem jam ekŝanĝiĝis io,
kaj, kvazaŭ tiuj aĵoj fariĝantaj
estus gentanoj nun de ĉi popolo,
en la gregon eniris mi sen volo.
Estas bela, ‘scelenco, tiu peco,
kaj nia, kaj ludata kun valor’
kaj kun arto, talento kaj lerteco.
La antaŭjuĝojn oni ĵetas for!
Sed kiam ĉesis ĝi, al kutimeco
de l’ sentoj ekrevenis mi en kor’,
sed por petoli min per nova puŝo
el ĉi tiu glira-ŝajna buŝo
leviĝis kanto de l’ germana gento,
en la preĝej’ ŝvebante malrapida:
ĝi estis preĝo, ŝajnis ĝi lamento,
kun ton’ solena, basa kaj malrida;
ankoraŭ min kortuŝas tiu sento:
kaj min mirigas, ke en tiu frida
ligna pupar’ malmola ekzotika,
tiom potencas harmoni’ muzika.
En ĝi reeĥis la dolĉec’ amara
de l’ infanaĝaj kantoj, kiujn koro,
ellerninte de voĉ’ familiara,
ripetas en la tagoj de l’ doloro:
malgaja penso pri l’ patrino kara,
dezir’ de am’, de paco, kaj angoro
pro l’ ekzil’ malproksima tiel spasma,
ke ĝi min igis tuj entuziasma.
Ĉe l’ silentiĝo restis mi pensema
pro pensoj pli mildkoraj kaj pli pravaj.
Ilin, meditis mi, la Reĝ’ timema
pri ribeloj italaj kaj pri slavaj
el hejmoj ŝiras tien ĉi sub prema
servado: sklavojn por nin teni sklavaj,
kaj pelas for Kroatojn kaj Bohemojn,
kiel brutojn travintre en Maremojn. (7)
En dura viv’, en disciplin’ rigida,
mutaj, mokataj kaj solecaj staras,
blindaj periloj de rabad’ klarvida,
ili nesciaj ne por si ĝin faras.
Kaj helpas tiu ĉi malam’ divida,
kiu Lombardon de Germano baras,
al tiu, kiu regnas per disigo
kaj timas de l’ popoloj la fratigon.
Kompatinduloj! Ĉi en malproksimo
de l’ hejmo, rigardataj malfavore,
versajne ili, funde de l’ animo,
inferen sendas jam la ĉefon kore,
samkiel ni: privetas mi sen timo!
Se mi ne fuĝas, brakas mi fervore
nun kaporalon, kun komandbastono,
fikse starantan kvazaŭ pordkolono.
Giuseppe Giusti, trad. Umberto Broccatelli
(“Itala Antologio”, 1987, p. 364-367)
Notoj
(1) Pron. Santambroĝo (nomo de milana preĝejo)
(2) Li sin turnas al la ĉefo de la polico de la aŭstra registaro en Lombardio.
(3) Li aludas al Manzoni, aŭtoro de la romano “La gefianĉoj”.
(4) Ĉeĥoj kaj kroatoj vivis tiam, kiel la lombardoj, sub regado de la aŭstra imperio.
(5) Supliko: petego; neologismo ne entenata en PIV.
(6) Verdi verkis operon “La lombardoj en la unua krucmilito”, en kiu famiĝis la ĥoro “O Signore dal tetto natio” (Ho Sinjoro, el la naskiĝa hejmo).
(7) Maremo (itallingve Maremma): teritorio laŭlonge de la maro, en Toskanio, kie oni bredis ĉevalojn kaj bubalojn.
