La 21-a de junio estas la datreveno de la morto (en 1527) de la itala (florenca) verkisto, historiisto kaj politikisto Niccolò di Bernardo dei Machiavelli (1469 1527), konata simple kiel Niccolò Machiavelli.
eo.wikipedia.org/wiki/Makiavelo
Mi jam parolis pri la 3-an de majo 2017, en la datreveno de lia naskiĝo.
Hodiaŭ mi transskribas, en la itala kaj en la traduko al Esperanto, leteron de la 10-a de decembro 1513, kiun Machiavelli sendis al sia amiko Francesco Vettori (florenca ambasadoro ce Papo Leono la 10-a) el sia bieno en Albergaccio (laŭvorte, Gastejaĉo) apud San Casciano Val di Pesa (Florenco), kien li rifuĝis ekzile post la falo de la Florenca Respubliko (1512) kaj la repreno de la povo fare de familio Medici.
En la letero, ne facile komprenebla de nuntempa italo pro abundo da lingvaj arkaismoj, Machiavelli priskribas sprite sian kutiman tagon, en kiu li devas okupiĝi pri bagatelaj aferoj, dum vespere li enfermiĝas en sian kabineton, kie li legas la verkojn de la grandaj aŭtoroj de l’ pasinto, starigante kun ili idealan dialogon pri elstaraj temoj.
La letero ankaŭ entenas la anoncon de la ĉefa verko de Machiavelli, kiun li modeste nomas “opuscolo” (“verketo”), tutmonde konata laŭ la itala titolo “Il Principe”, sed kies originala titolo estas en latino, “De principatibus” (majstre tradukita al Esperanto de Carlo Minnaja kun la titolo “La Princo”, FEI, Milano 2006).
Mi aldonas foton (de Giusy Palmieri) pri la kabineto de Machiavelli en Albergaccio di San Casciano.
(sekvas traduko al Esperanto)
MAGNIFICO ORATORI FLORENTINO FRANCISCO VECTORI APUD SUMMUM PONTIFICEM ET BENEFACTORI SUO. ROMAE.
Magnifico ambasciatore. Tarde non furon mai grazie divine. Dico questo, perché mi pareva haver perduta no, ma smarrita la grazia vostra, sendo stato voi assai tempo senza scrivermi; ed ero dubbio donde potessi nascere la cagione. E di tutte quelle mi venivono nella mente tenevo poco conto, salvo che di quella quando io dubitavo non vi havessi ritirato da scrivermi, perché vi fussi suto scritto che io non fussi buon massaio delle vostre lettere; e io sapevo che, da Filippo e Pagolo in fuora, altri per mio conto non le haveva viste.
Honne rihauto per l’ultima vostra de’ 23 del passato, dove io resto contentissimo vedere quanto ordinatamente e quietamente voi esercitate cotesto ufizio publico; e io vi conforto a seguire così, perché chi lascia i sua comodi per li comodi d’altri, e’ perde e’ sua, e di quelli non li è saputo grado. E poiché la fortuna vuol fare ogni cosa, ella si vuole lasciarla fare, stare quieto e non le dare briga, e aspettar tempo che la lasci fare qualche cosa agl’huomini; e all’hora starà bene a voi durare più fatica, vegliar più le cose, e a me partirmi di villa e dire: eccomi. Non posso pertanto, volendo rendere pari grazie, dirvi in questa mia lettera altro che qual sia la vita mia; e se voi giudicate che sia a barattarla con la vostra, io sarò contento mutarla.
Io mi sto in villa; e poi che seguirono quelli miei ultimi casi, non sono stato, ad accozzarli tutti, venti dì a Firenze. Ho insino a qui uccellato a’ tordi di mia mano. Levavomi innanzi dì, impaniavo, andavone oltre con un fascio di gabbie addosso, che parevo el Geta quando e’ tornava dal porto con i libri di Amphitrione; pigliavo el meno dua, el più sei tordi. E cosí stetti tutto settembre. Di poi questo badalucco, ancoraché dispettoso e strano, è mancato con mio dispiacere: e quale la vita mia vi dirò.
Io mi lievo la mattina con el sole, e vòmmene in un mio bosco che io fo tagliare, dove sto dua ore a rivedere l’opere del giorno passato, e a passar tempo con quegli tagliatori, che hanno sempre qualche sciagura alle mani o fra loro o co’ vicini. E circa questo bosco io vi harei a dire mille belle cose che mi sono intervenute, e con Frosino da Panzano e con altri che voleano di queste legne. E Frosino in spezie mandò per certe cataste senza dirmi nulla; e al pagamento, mi voleva rattenere dieci lire, che dice aveva havere da me quattro anni sono, che mi vinse a cricca in casa Antonio Guicciardini. Io cominciai a fare el diavolo, volevo accusare el vetturale, che vi era ito per esse, per ladro. Tandem Giovanni Machiavelli vi entrò di mezzo, e ci pose d’accordo. Batista Guicciardini, Filippo Ginori, Tommaso del Bene e certi altri cittadini, quando quella tramontana soffiava, ognuno me ne prese una catasta. Io promessi a tutti; e manda’ne una a Tommaso, la quale tornò a Firenze per metà, perché a rizzarla vi era lui, la moglie, la fante, i figlioli, che pareva el Gaburra quando el giovedí con quelli suoi garzoni bastona un bue. Dimodoché, veduto in chi era guadagno, ho detto agli altri che io non ho più legne; e tutti ne hanno fatto capo grosso, e in specie Batista, che connumera questa tra le altre sciagure di Prato.
Partitomi del bosco, io me ne vo ad una fonte, e di quivi in un mio uccellare. Ho un libro sotto, o Dante o Petrarca, o uno di questi poeti minori, come Tibullo, Ovidio e simili: leggo quelle loro amorose passioni, e quelli loro amori ricordomi de’ mia: gòdomi un pezzo in questo pensiero. Transferiscomi poi in sulla strada, nell’hosteria; parlo con quelli che passono, dimando delle nuove de’ paesi loro; intendo varie cose, e noto varii gusti e diverse fantasie d’huomini. Viene in questo mentre l’hora del desinare, dove con la mia brigata mi mangio di quelli cibi che questa povera villa e paululo patrimonio comporta. Mangiato che ho, ritorno nell’hosteria: quivi è l’hoste, per l’ordinario, un beccaio, un mugnaio, dua fornaciai. Con questi io m’ingaglioffo per tutto dí giuocando a cricca, a trich-trach [18], e poi dove nascono mille contese e infiniti dispetti di parole iniuriose; e il più delle volte si combatte un quattrino, e siamo sentiti non di manco gridare da San Casciano. Così, rinvolto in tra questi pidocchi, traggo el cervello di muffa, e sfogo questa malignità di questa mia sorta, sendo contento mi calpesti per questa via, per vedere se la se ne vergognassi.
Venuta la sera, mi ritorno a casa ed entro nel mio scrittoio; e in sull’uscio mi spoglio quella veste cotidiana, piena di fango e di loto, e mi metto panni reali e curiali; e rivestito condecentemente, entro nelle antique corti delli antiqui huomini, dove, da loro ricevuto amorevolmente, mi pasco di quel cibo che solum è mio e ch’io nacqui per lui; dove io non mi vergogno parlare con loro e domandarli della ragione delle loro azioni; e quelli per loro humanità mi rispondono; e non sento per quattro hore di tempo alcuna noia, sdimentico ogni affanno, non temo la povertà, non mi sbigottisce la morte: tutto mi transferisco in loro.
E perché Dante dice che non fa scienza sanza lo ritenere lo havere inteso – io ho notato quello di che per la loro conversazione ho fatto capitale, e composto uno opuscolo De principatibus; dove io mi profondo quanto io posso nelle cogitazioni di questo subietto, disputando che cosa è principato, di quale spezie sono, come e’ si acquistono, come e’ si mantengono, perché e’ si perdono. E se vi piacque mai alcuno mio ghiribizzo, questo non vi doverrebbe dispiacere; e a un principe, e massime a un principe nuovo, doverrebbe essere accetto: però io lo indirizzo alla Magnificentia di Giuliano. Filippo Casavecchia l’ha visto; vi potrà ragguagliare in parte e della cosa in sé e de’ ragionamenti ho hauto seco, ancora che tutta volta io l’ingrasso e ripulisco.
Voi vorresti, magnifico ambasciatore, che io lasciassi questa vita, e venissi a godere con voi la vostra. Io lo farò in ogni modo; ma quello che mi tenta hora è certe mie faccende, che fra sei settimane l’harò fatte. Quello che mi fa star dubbio è, che sono costí quelli Soderini, e quali sarei forzato, venendo costí, visitarli e parlar loro. Dubiterei che alla tornata mia io non credessi scavalcare a casa, e scavalcassi nel Bargiello; perché, ancora che questo stato habbia grandissimi fondamenti e gran securità, tamen egli è nuovo, e per questo sospettoso; né manca di saccenti, che per parere, come Pagolo Bertini, metterebbono altri a scotto, e lascierebbono el pensiero a me. Pregovi mi solviate questa paura, e poi verrò in fra el tempo detto a trovarvi a ogni modo.
Io ho ragionato con Filippo di questo mio opuscolo, se gli era ben darlo o non lo dare; e, sendo ben darlo, se gli era bene che io lo portassi, o che io ve lo mandassi. Il non lo dare mi faceva dubitare che da Giuliano e’ non fussi, non che altro, letto; e che questo Ardinghelli si facessi onore di questa ultima mia fatica. El darlo mi faceva la necessità che mi caccia, perché io mi logoro, e lungo tempo non posso stare cosí che io non diventi per povertà contennendo. Appresso al desiderio harei che questi signori Medici mi cominciassino adoperare, se dovessino cominciare a farmi voltolare un sasso; perché, se poi io non me gli guadagnassi, io mi dorrei di me; e per questa cosa, quando la fussi letta, si vedrebbe che quindici anni, che io sono stato a studio all’arte dello stato, non gli ho né dormiti né giuocati; e doverrebbe ciascheduno haver caro servirsi di uno che alle spese di altri fussi pieno di esperienza. E della fede mia non si doverrebbe dubitare, perché, havendo sempre observato la fede, io non debbo imparare hora a romperla; e chi è stato fedele e buono quarantatré anni, che io ho, non debbe poter mutare natura; e della fede e bontà mia ne è testimonio la povertà mia.
Desidererei adunque che voi ancora mi scrivessi quello che sopra questa materia vi paia. E a voi mi raccomando. Sis felix.
Die 10 Decembris 1513.
NICCOLÒ MACHIAVELLI in Firenze
°°°°°
(traduko):
Letero al Vettori (1)
Al la florenca Ambasadora Moŝto ĉe la plej alta pontifiko, Francesco Vettori, mia protektanto kaj bonfaranto en Romo.
Ambasadora Moŝto. “Neniam tro malfruis Dia graco” (2). Tion mi diras, ĉar ŝajnis al mi, ke mi ne seniĝis je via bonvolo, sed ĝin ja perdis, ĉar vi longtempe ne skribis al mi. La katŭzon de tio mi ne sciis: mi ne taksis verŝajnaj ĉiujn, prezentiĝantajn al mia menso, escepte de la konjekto, ke vi ĉesigis la korespondadon kun mi, ĉar oni skribis al Vi, ke mi ne bone gardas viajn leterojn: mi tamen scias, ke krom Filippo kaj Pagolo (3), pro mi ilin vidis neniu.
Vian favoron mi reakiris per via lasta skribaĵo de la 23-a de la pasinta monato. En ĝi mi kun kontento rimarkas, kiel glate kaj trankvile vi plenumas vian publikan oficon (4); mi konsilas al vi, daŭrigi tiel, ĉar kiu malzorgas sian komforton por tiu de alia, nur perdas la sian kaj neniun dankon rikoltas. Ĉar la sorto pretendas ĉion regi, oni devas ne malhelpi ĝin, resti trankvila kaj atendi ĝian konsenton, ke oni faru ion. Tiam vi devos pli multe peni, pli multe zorgi pri via ofico: mi devos foriri el la bieno kaj diri: mi pretas. Sed nun, volante vin danki konvene, mi povas en ĉi tiu letero nur rakonti al vi pri mia vivo; se vi opinias, ke ĝi estas interŝanĝinda kun la via, mi estos kontenta pri la ŝanĝo.
Mi loĝas biene; post miaj lastaj akcidentoj entute mi ne restis en Florenco pli ol dudek tagojn. Ĝis nun mi kaptis la turdojn propramane: mi ellitiĝis antaŭ tagiĝo, viskoŝmiris la vergojn, marŝis surtenante kaĝaron, simile al Geta revenanta de la haveno kun la libroj de Amfitriono (5). Kutime mi kaptis inter du ĝis ses turdojn. Tiel mi travivis la tutan septembron. Poste ĉi tu amuzo ekmalestis, kaj mi tion bedaŭras, kvankam ĝi estis homevita kaj stranga; mi diros nun, kia estis mia vivo.
Matene mi ellitiĝas je la sunleviĝo, kaj mi iras al iu arbaro mia, kiun mi hakigas; tie mi restas du horojn: mi kontrolas, kion oni faris la antaŭan tagon kaj foruzas la tempon kun la hakistoj, kiuj estas ĉiam kverelantaj aŭ inter si aŭ kun la najbaroj. Pri tiu arbaro mi povus rakonti mil okazintaĵojn inter mi kaj Frosino da Panzano (6) kaj aliaj dezirantaj lignon el ĝi. Ĝuste Frosino prenigis kelkajn ŝtiparojn nenion dirante al mi, kaj ĉe la pago li volis reteni dek lirojn, de mi ŝuldataj al li, laŭ lia aserto, de kvar jaroj pro kartludo ĉe Antonio Guicciardini. Mi ekdiabliĝis: mi eĉ volis akuzi pri ŝtelo la ĉarkondukiston venintan por ilin preni. Fine intervenis Giovanni Machiavelli, kaj li nin akordigis. Batista Guicciardini (7), Filippo Ginori, Tommaso del Bene kaj aliaj urbanoj dum tiu ŝtormo prenis po unu ŝtiparon. Mi promesis al ĉiuj, al Tommaso mi sendis unu: je la pago ĝi kvazaŭ duoniĝis, ĉar ĝin aranĝis li, la edzino, la servistinoj, la filoj: ili aspektis Gabburra (8) jaŭde mortbastonanta bovon kun siaj helpantoj. Tiel, vidinte, kie estas la gajno, al la aliaj mi diris, ke mi ne plu posedas lignon; ĉiuj tion bedaŭris, precipe Batista, kiu listigas tion inter la ceteraj akcidentoj de Prato.
Elarbariĝinte, mi aliras fonton kaj de tie iun mian birdejon. Mi kunportas libron, verkon de Dante aŭ Petrarca aŭ de malpligravulo, ekzemple Tibullus, Qvidius kaj similaj: mi legas iliajn famajn ampasiojn, kaj tiuj amoj rememorigas min pri la miaj; mi longe ĝuadas en tiuj pensoj. Poste mi translokiĝas sur la straton, en drinkejon: mi babilas kun la preterpasantoj, demandas novaĵojn de iliaj landoj, aŭdas diversaĵojn kaj rimarkas diversajn homajn temperamentojn kaj emojn. Intertempe, jen la manĝohoro; tiam kun mia familio mi manĝas kion ebligas ĉi tiu malriĉa bieno kaj la malgranda posedaĵo. Manĝinte, ree en la drinkejon; tie estas kutime la mastro, unu buĉisto, unu muelisto, du brikbakistoj. Kun ili mi malspritiĝas la tutan tempon ludante kartojn, ĵetkubojn k.t.p.; de tio naskiĝas sennombraj kvereloj kaj ofendvortaj disputoj; plej ofte ni malpaciĝas pro unu groŝo, tamen niaj krioj estas aŭdataj ĝis San Casciano (9). Tiel, miksita kun ĉi tiuj pedikoj, mi elŝimigas la cerbon kaj defias la malicon de la nuna sorto, kontenta, ke ĝi min surtretas tiel, scivolema, ĉu ĝi ekhontos.
Post la vesperiĝo mi revenas hejmen kaj eniras en mian skriboĉambron; ĉe la pordo mi demetas la tuttagan veston plenan je koto kaj ŝlimo, kaj surmetas reĝan kortegan kostumon. Dece vestita, mi eniras en la antikvajn kortegojn de la antikvaj viroj; tie, ame akceptita de ili, mi paŝtiĝas per tiu nutraĵo, kiu sole mias, kaj por kiu mi naskiĝis; tie mi ne hontas paroli kun ili kaj ilin demandi pri la kaŭzoj de iliaj faroj: ili pro sia afableco respondas. Dum kvar horoj mi ne sentas enuon, forgesas ĉiun zorgon, ne timas mizeron, min ne teruras la morto: mi tute transportiĝas en ilin. Ĉar Dante admonas (10), ke ne sciencas sen primemoro esti kompreninta, mi surpaperigis kion mi akiris per ilia konversacio kaj estas verkinta libreton “Pri la princoregnoj” (11). En ĝi mi enprofundiĝas laŭ mia povo en la pensojn pri tiu temo; mi eksponas, kio estas princoregno, kia ĝi povas esti, kiel oni ĝin akiras, kiel oni ĝin tenas, kial oni ĝin perdas. Se iam plaĉis al vi iu mia bagatelo, ne devus malplaĉi al vi tiu ĉi; al princo, precipe freŝdata, ĝi devus esti agrabla; tial mi dediĉas ĝin al lia moŝto Giuliano. Filippo Casavecchia ĝin vidis; li povas parte informi vin pri la afero mem kaj pri la interparoloj kun mi. Mi tamen daŭre ĝin kreskigas kaj poluras.
Vi deziras, ambasadora Moŝto, ke mi lasu ĉi tiun vivon kaj venu ĝui kun vi la vian. Mi tion faros sendube; ĝuste nun instigas min la fakto, ke post ses semajnoj mi estos fininta iujn miajn negocojn. Min detenas la ĉeesto tie de familio Soderini (12), kiujn mi veninte devus viziti kaj alparoli: mi timas, ke je la reveno mi opinius deĉevaliĝi hejmen kaj deĉevaliĝus al la policejo. Efektive ĉi tiu Ŝtato, kvankam tre firma kaj sekura, estas nova kaj tial suspektema; kaj ne malabundas fanfaronuloj, kiuj por sin montri, kiel Pagolo Bertini, logigus aliajn en la Ŝtathotelo (13) kaj lasus al mi la zorgojn. Liberigu min, mi petas, de ĉi tiu timo, kaj post tiu difinita tempo mi certe venos viziti vin.
Mi diskutis kun Filippo pri ĉi tiu verketo, ĉu estas oportune ĝin doni aŭ ne doni, kaj, en la unua kazo, ĉu mi ĝin portu aŭ sendu. Al nedono instigas min la dubo, ke Giuliano ĝin eĉ ne legos, kaj ke tiu Ardinghelli (14) gloriĝos pro tiu ĉi lasta mia laboro. Al dono instigas min la neceso min premanta: mi konsumiĝas, kaj mi ne povas resti longe tia ne iĝante malestiminda pro mizero; krome mi varme deziras, ke sinjoroj Medici ekuzu min, komence eĉ nur por ruli ŝtonon. Mi riproĉus min mem, se poste mi ne gajnus ilin al mi. Ĉi tiu verko, legite, vidigus, ke la dekkvin jarojn pasigitajn studante la regnarton mi nek fordormis nek forludis; ĉiu devus esti kontenta, havi al sia komando spertiĝinton pro servo al aliaj. Mia lojaleco ne estas pridubebla: ĝin observinte ĉiam, mi ne lernos nun ĝin rompi; kiu estis fidela kaj fidinda dum kvardek tri jaroj (tiom aĝa mi estas), ne povas ŝanĝi ecojn: mian fidelon kaj fidindecon atestas mia malriĉo.
Mi deziras do, ke ankaŭ vi skribu vian opinion pri tio. Al vi mi min rekomendas. Estu feliĉa.
La 10-an de decembro 1513
Niccolò Machiavelli en Florenco
—-
Notoj:
1. Interesa estas la kolekto da “Leteroj”, kiuj montras la homan riĉecon de Machiavelli, atenta kaj penetra observanto. Famaj kaj gravaj la leteroj al Vettori kaj Guicciardini.
2. Verso el la “Triumfoj” de Petrarca.
3. Filippo Casavecchia kaj Pagolo, frato de Francesco Vettori.
4. Kiel ambasadoro de Florenco ĉe papo Leono la X-a.
5. Li aludas al novelo devenanta de komedio de la latina Plaŭto. En ĝi Amfitriono, revenanta el la atenaj studoj, sendas antaŭen sian sklavon Geta por averti la edzinon kaj samtempe ŝarĝas lin per siaj libroj.
6. Nenion historie oni konas pri tiu ĉi Frosino kiel ankaŭ pri aliaj personoj cititaj en la letero.
7. Tiu ĉi estis urbestro de Prato dum la rabado de la hispanaj trupoj en 1512.
8. Estis buĉisto.
9. San Casciano distancis tri kilometrojn de la trinkejo.
10. En “Paradizo”, kanto V-a, versoj 41-42.
11. Li aludas sian verkon “La princo”, kiun ĝuste tiam li prilaboris.
12. La familio de Pier Soderini, la lasta ĉefo de la Florenca Respubliko renversita de familio Medici en 1512.
13. En Karcero.
14. Pietro Ardinghelli estis sekretario de la papo Leono la V-a kaj malbonvola al Machiavelli.
Trad. Carlo Minnaja, “Itala Antologio”, COEDES/ FEI, Milano 1987, p. 161-164
