Il 28 settembre è l’anniversario della nascita (nel 1565) del poeta e scrittore italiano (modenese) Alessandro Tassoni (1565-1635)
it.wikipedia.org/wiki/Alessandro_Tassoni
famoso per il poema eroicomico in ottave “La secchia rapita”, pubblicato nel 1621, il quale, prendendo spunto da un umile fatto storico (la battaglia di Zappolino del 1325, in cui i modenesi, inseguendo i bolognesi fin dentro la loro città, portarono via come trofeo – quindi “rapirono” – una modesta secchia),
www.modenatoday.it/cronaca/curiosita-modenesi-la-storia-della-secchia-rapita-tassoni-tortellini.html
presenta una serie di scene “serie” alternate ad altre beffarde e sarcastiche.
Tassoni pretendeva di aver creato un nuovo genere letterario; ma in fondo continuava tradizioni satiriche anteriori, ad esempio quella di Francesco Berni (1497-1535)
e del poeta in latino “maccheronico” Teofilo Folengo
it.wikipedia.org/wiki/Teofilo_Folengo
Trascrivo, in italiano e nella traduzione in Esperanto, le prime 12 ottave del poema.
Allego il francobollo italiano del 1965 per il quarto centenario della nascita di Alessandro Tassoni, con il ritratto dello scrittore e un episodio de “La secchia rapita”.
ch’ infiammò già ne’ fieri petti umani
un’infelice e vil secchia di legno,
che tolsero ai Petroni i Gemignani.
Febo che mi raggiri entro lo ’ngegno
l’orribil guerra e gli accidenti strani,
tu che sai poetar, servimi d’aio,
e tiemmi per le maniche del saio.
del generoso Carlo ultimo figlio,
ch’ in giovinetta guancia e ’n capel biondo
copri canuto senno, alto consiglio;
se dagli studi tuoi di maggior pondo
volgi talor per ricrearti il ciglio,
vedrai, s’ al cantar mio porgi l’orecchia,
Elena trasformarsi in una secchia.
l’antico nido, e rotto il fiero artiglio
tant’ anni formidabile e temuto
oltre i Britanni, ed oltre il mar vermiglio:
e liete, in cambio d’arrecarle aiuto,
l’italiche città del suo periglio,
ruzzavano tra lor non altrimenti
che disciolte poledre a calci e denti.
dell’oriente alle provincie, ai regni;
dalle discordie altrui libera e sciolta,
ruminava sedendo alti disegni;
e gran parte di Grecia avea già tolta
di mano agli empi usurpatori indegni:
l’altre attendean, le feste, a suon di squille
a dare il sacco alle vicine ville.
dall’imperio aleman per suo interesse:
part’eran guelfe, e con la Chiesa unite,
che le pascea di speme e di promesse.
Quindi tra quei del Sipa antica lite
e quei del Potta ardea; quando successe
l’alto, stupendo e memorabil caso
che ne gli annali scritto è di Parnaso.
saettava co’ rai le nubi algenti.
Parean stellati i campi e ’l ciel fiorito,
e sul tranquillo mar dormieno i venti:
sol Zefiro ondeggiar facea sul lito
l’erbetta molle e i fior vaghi e ridenti;
e s’udian gli usignuoli al primo albore,
e gli asini cantar versi d’amore.
che movea i grilli a saltellar ne’ prati,
mosse improvvisamente una procella
di Bolognesi a’ loro insulti usati.
Sotto due capi a depredar la bella
riviera del Panaro usciro armati:
passaro il fiume a guazzo, e la mattina
giunse a Modana il grido e la ruina.
che dalla parte d’austro e d’occidente
cerchia di balze e di scoscese mura
del selvoso Appennin la schiena algente,
Apennin ch’ivi tanto all’aria pura
s’alza a veder nel mare il sol cadente,
che sulla fronte sua cinta di gelo
pare ch’incurvi e che riposi il cielo.
del bel Panaro e le sue limpid’acque;
Bologna incontro; e a la sinistra, l’onde
dove il figlio del Sol già morto giacque:
Secchia ha dall’aquilon, che si confonde
ne’ giri che mutar sempre le piacque;
divora i liti, e d’infeconde arene
semina i prati e le campagne amene.
senza muraglia allor né parapetto;
e la fossa in più luoghi era sì piana,
che s’entrava ed usciva a suo diletto.
Il martellar della maggior campana
fe’ più che in fretta ognun saltar dal letto.
diedesi all’arma; e chi balzò le scale,
chi corse alla finestra, e chi al pitale.
e chi una gamba sola avea calzata;
chi si vestì a rovescio la gonnella,
chi cambiò la camicia coll’amata:
fu chi prese per targa una padella,
e un secchio in testa in cambio di celata;
e chi con un roncone e la corazza
corse, bravando e minacciando, in piazza.
lo stendardo maggior con le trivelle;
ed egli stesso era a cavallo armato
con la braghetta rossa e le pianelle.
Scriveano i Modanesi abbreviato
Pottà per potestà sulle tabelle:
onde per scherno i Bolognesi allotta
l’avean tra lor cognominato il Potta.
Alessandro Tassoni, “La secchia rapita”, canto I, ottave 1-12
°°°°°
1. Volus mi kanti pri la fama indigno,
kiu jam flamis en fieraj homoj,
pro fatala mizer’, sitel’ el ligno,
kiun Modeno rabis al Petronoj (2).
Feb’ (3), kiu pri l’ milit’ teruran signon
al talent’ mia metas je dispono,
vi poemanta helpu al mi varte,
per la roba manik’ min tenu garde.
2. Kaj vi (4) nevo de la regant’ de l’ mondo,
de l’ grandanima Karlo lasta filo,
kiu sub juna vang’ kaj hara blondo
gardas maturan saĝon kaj konsilon,
se turnas vi el via studorondo
kelkfoie, por distriĝo, la pupilon,
se streĉos vi al mia kant’ orelon,
Helena-n vidos vi iĝi sitelo.
3 Estis perdinta jam la aglo roma (5)
antikvan neston (6) kaj ungegan faron,
terurtimitan dum jarar’ tioma
trans Britujo kaj trans la ruĝa maro:
l’ italaj urboj ja sen help’ ioma
al ĝi porti, nur ĝojaj pri la falo
petolis inter si same prudente
kiel senbridĉevaloj hufe, dente.
4. Nur la reĝin’ de l’ mar’ adriatika (7)
zorga al orientaj landoj, regnoj,
de l’ alies malpacoj jam senliga,
sidante maĉis jen altajn desegnojn,
kaj parton de Grekuj’ per elmaniga
ag’ g ĝi fortiris de l’ uzurpa regno (8),
l’ aliaj al najbaraj urboj rabojn
portis dum fest’ je l’ sonorilaj frapoj.
5 Kelkiuj gibelinis’ (9) favorataj
de |’ germanreĝ’ por lia intereso;
aliaj gelfis al la pap’ ligataj,
kiu donis esperon kaj promeson:
tial ardis kvereloj malnovdataj
inter la urboj du, kiam sukceson
havis mirinda memorinda kazo,
skribita en kroniko de Parnaso (10).
6. El la virŝaf’ la suno (11) jam elvenis,
la frostajn nubojn sagis ĝi per fendoj,
stelpompis kampoj kaj ĉiel’ florplenis,
kaj sur trankvila mar’ dormis la ventoj:
nur por zefir’ sur bordoj onde tremis
la dolĉa herb’ kaj ĉarmaj floretendoj:
aŭdiĝis najtingaloj kaj azenoj
ĉe la tagiĝo kanti ampoemojn:
7. kiam la varmo de l’ printempsezono,
kiu la grilojn pelis al saltado,
abrupte senbridigis ventciklonon
da Bolonjanoj al kutima bato:
eliris ili, rabis laŭ ordono
la belajn bordajn kampojn de Panaro (12);
ili l’ riveron vadis: la matenon
krioj, ruin’ alvenis al Modeno.
8 Kuŝas Modeno sur vasta ebenaĵo,
kiun ringas, al sud’ kaj okcidento,
per abruptaj rokaroj kaj krutaĵoj,
la Apenina neĝa dorsetendo;
Apenin’ tiom altas en malkaŝo,
ke vidas ĝi en mar’ la sundescendon,
kaj en frunt’ ĝia, per la neĝ’ kronita,
ŝajnas ĉiel’ ripozi kurbimita.
9 Male Bolonjo oriente estas
de l’ helaj akvoj kaj de l’ flora bordo
de Panar’ bela, kaj maldekstre nestas
l’ ond’ (13), kie la Sunfil’ falis en morto,
norde ĝi havas Secchia (14), kiu festas
en ŝanĝaj turnoj laŭ la plaĉa tordo,
manĝegas bordojn kaj, per malfekundaj
sabloj, herbejojn, kampojn pleninundas.
10. La modenanoj laŭspartane moris,
sen muregoj kaj digoj tiam vivis;
kaj pluraloke la fosaĵ’ favoris
en- kaj el-iron, laŭ la plaĉ’ modifis.
Plej granda sonoril’ tiel fervoris
martele, ke el lito ĉiu drivis:
estis alarm’; kaj iuj al teraso,
al pordo kuris aŭ al noktovazo.
11. Iu surmetis ŝuon kaj babuŝon,
iu nur unu kruron al si vestis,
iu renversis jupon pro la fuŝo,
por iu l’ amatin’ ĉemizo estis;
iu por ŝild’ el pato faris uzon,
por kask’ sur lia kap’ sitelo restis;
kaj iu kun falĉilo kaj kiraso
fanfarone minacis en la placo.
12. Tie de la urbestr’ estis svingita
la granda flago kun boril’ (15) sur fono;
kaj li mem estis sur ĉeval’, armita,
kun babuŝoj kaj ruĝa pantalono.
Estis modena skrib’ mallongigita
“Potta’” por “Podestà” (16) sur la diplomoj;
pro tio l’ bolonjanoj per dir’ moda
lin moke nomis inter si “la Potta”. (17)
Alessandro Tassoni, “La sitelo rabita”, kanto 1-a, oktavoj 1-12, trad. Giordano Azzi,
“Itala Antologio”, COEDES/ FEI, Milano 1987, p. 218-222
Notoj:
(1) Estas tradukitaj la unuaj dekdu stancoj de la unua kanto. La kanvaso de la heroeposo estas teksita per la fando de du militoj inter la modenanoj kaj la bolonjanoj: tiu, kiu finiĝis en 1249, kaj tiu de 1325 kiam la modenanoj venkis la bolonjanojn kaj kaptis kiel trofeon unu sitelon.
(2) Petronoj: bolonjanoj; Sankta Petronio estas la protektanto de la bolonjanoj
(3) Febo: la sundio.
(4) Vi: Antonio Barberini, nevo de papo Urbano la VII (“regant’ de l’ mondo”) kaj filo de Carlo Barberini, frato de la papo.
(5) La aglo roma: la romia potenco, imperio.
(6) L’ antikva nesto: Romo.
(7) La reĝin’…: Venecio.
(8) Uzurpa regno: la turkoj.
(9) Gibelinoj, gelfoi estis respektive la mezepokaj favorantoj de la imperiestro kaj de la papo.
10. Parnaso: laŭ la greka mitologio, la monto sankta por la Muzoj.
11. Virŝafo: la konstelacio, el kiu la suno eliras la 20-an de aprilo.
12. Panaro: rivero apud Modena, alfluanta al Po (Pado),
13 L’ ond’: rivero Po, kien la filo de Febo falis fulmofrapita de sia patro mem ĉar li ne kapablis gvidi la sunĉaron.
14. Secchia (pron. sekkja) rivero alfluanta al Po.
15. Sur la flago estis boriloj: la modenanoj per boriloj trovis la subterajn akvojn.
16. Podestà: urbestro.
17. Tiu vortludo estas evidente insulte moka, ĉar en la tiutempa itala lingvo la vorto “potta” estis triviala esprimo por indiki la virinan seksorganon.
