Ogni italiano di media cultura conosce (e spesso ripete con rabbia) questi versi di Dante Alighieri (Purgatorio VI, 76-78):

Ahi serva Italia, di dolore ostello,

nave sanza nocchiere in gran tempesta,

non donna di province, ma bordello!

 

Chi parla è il trovatore italiano in lingua d’oc (provenzale) Sordello (circa 1200-1269)

it.wikipedia.org/wiki/Sordello_da_Goito

in senso lato, conterraneo di Virgilio, guida di Dante

it.wikipedia.org/wiki/Publio_Virgilio_Marone

Sordello esclama: «O Mantoano, io son Sordello de la tua terra!»; ma nessuno dei due era propriamente “mantovano”: Virgilio era nato probabilmente ad Andes (l’odierno Borgo Virgilio), Sordello a Goito, nelle vicinanze di Mantova.

Rinvio alla pagina di Wikipedia per le note biografiche, aggiungendo che Dante parla con ammirazione di Sordello nel “De Vulgari eloquentia”, libro I, cap. 15, e si lascia guidare anche da lui nei canti VII e VIII del Purgatorio.

Trascrivo (nell’originale in lingua d’oc, e nella traduzione in Esperanto di Kálmán Kalocsay) il più famoso dei componimenti di Sordello, “Planher en Blacatz”(Compianto in morte di ser Blacatz), elogio funebre del Signore provenzale Blacas d’Aulps.

La traduzione in italiano (di Giuseppe Vidossi e Felice Arese) è reperibile in rete soltanto in lettura (non copiabile né scaricabile):

books.google.it/books?id=6IBhAgAAQBAJ&pg=PT52&lpg=PT52&dq=piangere+voglio+il+nobile+blacasso&source=bl&ots=-fWLPyuEO2&sig=Qz5b8zI17Qcpf7wsxD3dvbycFtk&hl=it&sa=X&ved=2ahUKEwi0i6yBx4HdAhUFSJoKHTVcDT0Q6AEwDXoECAYQAQ#v=onepage&q=piangere%20voglio%20il%20nobile%20blacasso&f=false

Posso citare in italiano soltanto i primi 8 versi:

library.weschool.com/lezione/poesia-e-politica-21274.html

 

Piangere voglio il nobile Blacasso su questa disadorna melodia

con cuore triste ed afflitto, e ne ho ben ragione

perché in lui ho perduto un buon signore e un buon amico

e perché tutti i virtuosi costumi sono con la sua morte scomparsi.

Tanto mortale è la perdita, che io non ho speranza

che ristorarsi mai possa se non per tal guisa:

che gli si tragga il cuore e se ne cibino i baroni

che vivono manchevoli di cuore: quindi avran cuore assai.

 

Si tratta dell’esaltazione di un personaggio magnanimo, fatta mediante il raffronto satirico con nobili imbelli: l’Imperatore di Roma; i Re di Francia, d’Inghilterra, di Castiglia, di Aragona, di Navarra; i Conti di Tolosa e di Provenza.

Allego un francobollo italiano del 1997 (su bozzetto di Eros Donnini) con una miniatura rappresentante Sordello, conservata presso il Museo di Palazzo d’Arco a Mantova.

---

PLANHER EN BLACATZ
www.rialto.unina.it/Sordel/437.24(Boni).htm

 

Planher vuelh en Blacatz en aquest leugier so,

ab cor trist e marrit; et ai en be razo,

qu’en luy ai mescabat senhor et amic bo,

e quar tug l’ayp valent en sa mort perdut so;

tant es mortals lo dans qu’ieu non ai sospeisso

que jamais si revenha, s’en aital guiza no;

qu’om li traga lo cor e que·n manio·l baro

que vivon descorat, pueys auran de cor pro.

 

Premiers manje del cor, per so que grans ops l’es

l’emperaire de Roma, s’elh vol los Milanes

per forsa conquistar, quar luy tenon conques

e viu deseretatz, malgrat de sos Ties;

e deseguentre lui manje·n lo reys frances:

pueys cobrara Castella que pert per nescies;

mas, si pez’a sa maire, elh no·n manjara ges,

quar ben par, a son pretz, qu’elh non fai ren que·l pes.

 

Del rey engles me platz, quar es pauc coratjos,

que manje pro del cor; pueys er valens e bos,

e cobrara la terra, per que viu de pretz blos,

que·l tol lo reys de Fransa, quar lo sap nualhos;

e lo reys castelas tanh qu’en manje per dos,

quar dos regismes ten, e per l’un non es pros;

mas, s’elh en vol manjar, tanh qu’en manj’a rescos,

que, si·l mair’o sabia, batria·l ab bastos.

 

Del rey d’Arago vuelh del cor deia manjar,

que aisso lo fara de l’anta descarguar

que pren sai de Marcella e d’Amilau; qu’onrar

no·s pot estiers per ren que puesca dir ni far;          

et apres vuelh del cor don hom al rey navar,

que valia mais coms que reys, so aug comtar;

tortz es, quan Dieus fai home en gran ricor poiar,

pus sofracha de cor lo fai de pretz bayssar.

 

Al comte de Toloza a ops qu’en manje be,

si·l membra so que sol tener ni so que te;

quar, si ab autre cor sa perda non reve,

no·m par que la revenha ab aquel qu’a en se;

e·l coms proensals tanh qu’en manje, si·l sove  

c’oms que deseretatz viu guaire non val re;  

e, si tot ab esfors si defen ni·s chapte,

ops l’es mange del cor pel greu fais qu’el soste.

 

Li baro·m volran mal de so que ieu dic be,

mas ben sapchan qu’ie·ls pretz aitan pauc quon ilh me.

 

Belh Restaur, sol qu’ab vos puesca trobar merce,

a mon dan met quascun que per amic no·m te.

 

Sordello

 

°°°°°

 

LAMENTO

 

Pri Blacatz mi lamentu per simpla vers-sonor’,

tristkore, ĉar motivon mi havas por la plor’:

perdiĝis al mi bona patrono kaj amiko

kaj kun ll tiel multe da noblo kaj valor’.

En tia morta plago neniam espereblas

kompens’ alie, ol ke de tiu ĉi sinjor’

la bravan koron prenu kaj manĝu la baronoj,

kaj ĉi senkoraj havu sufiĉe do da kor’.

 

L’ unua ĝin bezonas manĝi, laŭ mia kred’,

l’ Imperiestro Roma, por fari al si pred’

Milanon, kies buĝoj rigardas lin venkita,

restinta, malgraŭ siaj germanoj, sen hered’.

Kaj la francreĝo manĝu, por gajni Kastilion,

Ĉar pro malsaĝ’ perdiĝis al li ties posed’.

Sed se al lia panjo ne plaĉas, li ne manĝu,

nenion ja li faras krom kun patrin-konced’.

 

Ke l’ angla reĝo manĝu, estu je mia plaĉ’,

tiam li, malkuraĝa, ne estos sen kuraĝ’

rehavi landon, kiun, por lia malhonoro

francreĝo prenis, kiu lin scias pigrulaĉ’.

Kaj el ĝi por du manĝu la reĝ’ de Kastilio,

dulanda, sed ne brava por unu landhavaĵ’,

sed li sekrete manĝu, ke la patrin’ ne sciu,

lin male de ŝi trafos bastona dorsodraŝ’.

 

Poste mi opinias, ke estas kor-manĝont’

la reĝo Aragona, por savi sin de hont’

Marsejla kaj Milava; alie la honoron

retrovi li kapablos ja el nenia font’.

Kaj al la reĝ’ Navara la kor’ doniĝu manĝi,

kiu pli grafo estas ol reĝ’ laŭ la rakont’;

domaĝe, ke grand-digna altigas Dio homon

kun malaltiga manko de koro sur la kont’.

 

Kaj multe el ĝi devas manĝi Tuluza Graf’,

pensante pri iama kaj nuna sia hav’,

ĉar se per kor’ alia li ne regajnos perdojn

tiuj ja ne revenos per proprakora brav’,

Kaj devas manĝi Grafo Provenca, memorante,

ke senheredigito estas sen ia grav’,

kaj se li sin multpene defendas kaj subtenas,

li manĝu pro l’ ŝarĝegoj de l’ lukt’ por sia prav’.

 

Ĉar mi parolas veron, baronoj min malbenas.

Kiom min ili zorgas, tiom min ili ĝenas.

 

Bela Konsola, estu nur vi al mi kompata.

Kiu min ne amikas, de mi ‘stas disdegnata.

 

Sordello, trad. Kálmán Kalocsay

(“Tutmonda sonoro”, 1981, p. 293-294)

www.egalite.hu/kalocsay/tutmonda.htm