Il 15 febbraio è l’anniversario della nascita (nel 1898) dell’attore e poeta italiano (napoletano) Antonio de Curtis (1898-1967)
it.wikipedia.org/wiki/Tot%C3%B2
eo.wikipedia.org/wiki/Tot%C3%B2
​conosciuto con il nome d’arte Totò (diminutivo di Antonio: paradossalmente, il nome completo dell’artista – che andava fiero del suo titolo nobiliare di principe di Bisanzio, pur essendo nato in condizioni di estrema povertà – era lunghissimo: Antonio Griffo Focas Flavio Angelo Ducas Comneno Porfirogenito Gagliardi de Curtis di Bisanzio)
​Totò è considerato uno dei più grandi attori comici italiani (fu definito “Il principe della risata”), ma interpretò magistralmente anche parti drammatiche; alcune sue battute sono passate nel linguaggio comune italiano, ad esempio: “Siamo uomini o caporali?” (*), “Ma mi faccia il piacere!”.
La sua fama internazionale (ma anche quella nell’Italia settentrionale) è ingiustamente limitata dal fatto che il più delle volte recitava in dialetto napoletano, non compreso da tutti, e che il doppiaggio dei film non riusciva a rendere le sfumature dialettali, che erano in sintonia con le sue smorfie, i suoi gesti, la sua camminata.
​Totò è stato anche un fine poeta e paroliere “serio”: sono famose due sue composizioni, la poesia “A livella”

(sull’uguaglianza dinanzi alla morte, rappresentata con lo strumento usato dai muratori per livellare), e la canzone “Malafemmena” (cioè “Donnaccia”), su una delusione d’amore. Di entrambe esiste la traduzione in Esperanto.
Un esempio della sua autoironia si può vedere nel modo in cui immaginava il suo funerale: «Al mio funerale sarà bello assai, perché ci saranno parole, paroloni, elogi, mi scopriranno un grande attore: perché questo è un bellissimo Paese, in cui però per venire riconosciuti qualcosa, bisogna morire».
​Rinvio, per le notizie biografiche, alle pagine di Wikipedia.
Trascrivo la versione in Esperanto de “A livella”, ed allego:
​- il francobollo italiano del 2017 per il 50° anniversario della morte di Totò;
​- p. 105 di “Esperanto de UEA” 1999-6, con un’immagine di Totò ed una parodia della sua frase “Ma mi faccia il piacere!”, tradotta per scherzo “But me faccia der pliasir” (con una cruda commistione di inglese, napoletano, tedesco e francese), per prendere in giro la lingua artificiale “Europanto”
it.wikipedia.org/wiki/Europanto
eo.wikipedia.org/wiki/E%C5%ADropanto
lanciata da Diego Marani mediante l’utilizzo di parole tratte dalla varie lingue europee.

​(*) La battuta più famosa di Totò (spiritosa, ma profonda e tutt’altro che da ridere), è, probabilmente, “Siamo uomini o caporali?”
Ecco come lui stesso chiarisce il senso di questa espressione:

>L’umanità, io l’ho divisa in due categorie di persone: Uomini e caporali.
>La categoria degli uomini è la maggioranza, quella dei caporali, per fortuna, è la minoranza.
>Gli uomini sono quegli esseri costretti a lavorare per tutta la vita, come bestie, senza vedere mai un raggio di sole, senza mai la minima soddisfazione, sempre nell’ombra grigia di un’esistenza grama.
>I caporali sono appunto coloro che sfruttano, che tiranneggiano, che maltrattano, che umiliano. Questi esseri invasati dalla loro bramosia di guadagno li troviamo sempre a galla, sempre al posto di comando, spesso senza averne l’autorità, l’abilità o l’intelligenza ma con la sola bravura delle loro facce toste, della loro prepotenza, pronti a vessare il povero uomo qualunque.
>Dunque dottore ha capito? Caporale si nasce, non si diventa! A qualunque ceto essi appartengono, di qualunque nazione essi siano, ci faccia caso, hanno tutti la stessa faccia, le stesse espressioni, gli stessi modi. Pensano tutti alla stessa maniera!

---

LA NIVELILO

La duan de novembro laŭ kutimo
vizitas ni mortintojn en tombaro.
Tion postulas amo kaj estimo,
por ĉiu estas ĝi deviga faro.

Kaj ĉiam akurate en ĉi-tago
al onjo Vinjo mi kun neva amo
alportas florojn por omaĝa ago
kaj metas ilin tien por ornamo.

Ĉi-jare min okazis aventuro.
Ankoraŭ nun paliĝas la vizaĝo.
Di-patrino! Mi svenis pro teruro,
sed poste ja revenis la kuraĝo.

Jen la fakto! Aŭskultu min atente!
Alvenis jam la tempo de foriro.
Mi marŝis malrapide kaj silente
kaj mi gapadis tombojn kun admiro.

“Nobelo kuŝas tie ĉi, la grafo,
reganto de Rovigo kaj Beluno”,
sed pereinta, laŭ la epitafo,
nur pro gripo dum lasta la aŭtuno.

Kaj jen sur ĉio estis la blazono
kaj sube lampoj, lumaj krucoj, briloj,
tri roz-bukedoj kun funebra zono,
kandeloj, kandeletoj kaj lumiloj.

Apud la tombo de tiu sinjoro
estis alia tombo eta, eta
forlasita kaj eĉ sen unu floro,
sur ĝi nur unu kruco sed diskreta.

Sur la kruco apenaŭ oni legis
“Esposito Ĝenaro, balaisto”:
tiun tombon, laŭ mi, neniu flegis,
la mortinto ja restis sen asisto.

Mi cerbumis: jen estas nia vivo,
al iu ĉio kaj al iu nulo.
Tiu homo ne pensis, ho naivo!,
postmorte esti daŭre ĉifonulo.

Dum mian cerbon tenis ĉi-ideo
noktomeze sonoris jam la horo,
kaj min kaptitan skuis timo-veo
inter la kandeletoj kun angoro.

Sed jen mi vidas en la malproksimo
nu, du ombrojn marŝantajn. Mi vizias!
Ĉi-fakto, pensis mi, aspektas time
ĉu mi dormas, maldormas, fantazias?

Ne fantazio, estis ja la grafo,
okul-vitro, cilindro kaj surtuto,
kaj malantaŭe marŝis kvazaŭ ŝafo,
trenante balailon, homa bruto.

La dua certe estis ja Ĝenaro
la balaisto, princo de mizero.
Ne estas c-afere troa klaro,
ĉu mortintoj eliras en vespero?

Kiam ili alvenis tre proksime
la grafo haltis kaj jen ultimato.
Dolĉavoĉe sed firme kaj sentime
li diris al Ĝenaro: “Estimato!

De ci mi volas scii, ci fripono,
kial ci aŭdacas resti en ĉi-tombo
ĉe nobelo, ĉe homo kun blazono.
Eterne hontu pro via aplombo!

Mi favoras respekton al la plebo,
sed ci tenis vin kiel aĉa bubo;
via korpo rajtis ja al entombigo,
al entombigo, tamen, en la rubo.

Forpuŝas min ĉi tie la etoso
pro cia apudeco kaj …odoro.
Ci nepre migru al pli taŭga foso,
al samrangula parto kaj sektoro”.

“Grafa moŝto, ne estas kulpo mia,
vive ne farus mi tian perfidon.
Mia edzino estis ambicia,
mi ne povis kontraŭi la decidon.

Se mi vivus mi igus vin feliĉa,
mi mem transportus mian etan ĉerkon
ĝuste nun, tuj, laŭ faro senkondiĉa,
kaj tuj ĵetus ĝin for al fora sterko”.

“Kaj kion ci atendas, fuŝnaskito?
Ĉe mi ne estos pleba malmodero,
mi nobelas, alie pro incito
mi lasus nun liberon al kolero”.

“Nu, ek, montru nun ĉi tiun liberon!
Grafa moŝto, min tedas ĉi-debatoj.
Se mi estus vivanto, ne aero,
ni solvus la afero ja per batoj.

Sed ĉu vi pensas, ke vi estas Dio?
Mortinto mi, mortinto vi, ni samas,
malgraŭ via kontraŭa opinio.
Egalas ni, vi tion ne aklamas”.

“Ĉu ci aŭdacas, ci porko bordela,
kompari cin kun mi, cin el provinco,
kun mi naskita en lito nobela,
nasko ja enviebla eĉ por princo?”.

“Ne diru pri kristnasko aŭ pri pasko,
enŝtopu vian cerbon per humilo,
forgesu pri ĉi-klaŭna stultofasko.
La morto estas kio? Nivelilo!

Ĉiuj: reĝo, juĝisto, granda homo,
post paso de tombeja krado scias,
ke ĉio malaperis, eĉ renomo.
Vi pri tio ankoraŭ ne konscias.

Kaj do aŭskultu min, ne plu insistu,
akceptu min kaj “vivu” en komforto:
nur vivantoj stultumu kaj egoistu.
Seriozas la regno de la morto!”.

Totò (Antonio De Curtis)
trad. Renato Corsetti (2.2.2004)