Il 5 aprile è l’anniversario della morte (nel 1997) del poeta dialettale siciliano Ignazio Buttitta (1899-1997)
it.wikipedia.org/wiki/Ignazio_Buttitta
È particolarmente cara agli esperantisti la sua poesia “Lingua e dialettu” (Lingua e dialetto), che ha ricevuto molte versioni in Esperanto, complete o parziali (Giuseppe Valente, Antonio De Salvo, Filippo Franceschi, Nicola Minnaja 2 volte).
Il siciliano è qualcosa di più di un semplice “dialetto”. Ha una lunga tradizione letteraria, dovuta al fatto che tra il 1230 ed il 1250 fiorì a Palermo, alla corte dell’imperatore Federico II di Svevia,
it.wikipedia.org/wiki/Federico_II_di_Svevia
eo.wikipedia.org/wiki/Frederiko_la_2-a_%28Sankta_Romia_Imperio%29
un vasto movimento culturale, alle origini della poesia italiana con la “Scuola Siciliana” (tra gli altri, Cielo d’Alcamo e Jacopo da Lentini), e con influenze sulla lingua dello stesso Dante (ad esempio: Inferno 10,67-69:
Di sùbito drizzato gridò: “Come?
dicesti “elli ebbe”? non viv’elli ancora?
Non fiere li occhi suoi lo dolce lome?
dove quel “lome” non è una licenza poetica per fare la rima forzata con “come”, ma è proprio una parola del linguaggio della Scuola siciliana).
Il dialetto toscano ebbe poi il sopravvento, e divenne il volgare italiano, a seguito della morte dell’imperatore e grazie a Dante Alighieri, Giovanni Boccaccio e Francesco Petrarca; ma, se la storia fosse andata in altro modo, oggi, in Italia, parlerebbero tutti in siciliano.
Trascrivo il testo di “Lingua e dialettu” in siciliano, e nella versione in Esperanto di Nicola Minnaja pubblicata nel volume “Pirandello kaj aliaj siciliaj aŭtoroj”, a cura di Carlo Minnaja, Milano, FEI 2012.
Allego la copertina del volume, ed una cartolina esperantista a soggetto siciliano.

---

LINGUA E DIALETTU

Un populu
mittitulu a catina
spugghiatilu
attuppatici a vucca,
è ancora libiru.

Livatici u travagghiu
u passaportu
a tavola unni mancia
u lettu unni dormi
è ancora riccu.

Un populu,
diventa poviru e servu
quannu ci arribbanu a lingua
addutata di patri:
è persu pi sempri.

Diventa poviru e servu
quannu i paroli non figghianu paroli
e si manciunu tra d’iddi.

Minn’addugnu ora,
mentri accordu a chitarra du dialettu
ca perdi na corda lu jornu.

Mentri arripezzu
a tila camulata
chi tesseru i nostri avi
cu lana di pecuri siciliani
e sugnu poviru
haiu i dinari
e non li pozzu spènniri,
i giuielli
e non li pozzu rigalari;
u cantu,
nta gaggia
cu l’ali tagghiati

Un poviru,
c’addatta nte minni strippi
da matri putativa,
chi u chiama figgi
pi nciuria.

Nuàtri l’avevamu a matri,
nni l’arrubbaru;
aveva i minni a funtani di latti
e ci vippiru tutti,
ora ci sputanu.

Nni ristò a vuci d’idda,
a cadenza,
a nota vascia
du sonu e du lamentu:
chissi non nni ponnu rubari.

Nni ristò a sumigghianza,
l’annatura,
i gesti,
i lampi nta l’occhi:
chissi non ni ponnu rubari.

Non nni ponnu rubari,
ma ristamu poviri
e orfani u stissu.

Ignazio Buttitta
da “Lingua e dialettu”

LINGVO KAJ DIALEKTO

Popolon
enkatenigu
nudigu
silentigu,
ĝi plue liberas.

Forigu ties postenon
pasporton
tablon por manĝo
liton por dormo,
ĝi plue riĉas.

Popolo
iĝas malriĉa kaj sklava
kiam forŝteliĝas la lingvo
ricevita de la patroj:
ĝi porĉiame perditas.

Ĝi iĝas malriĉa kaj sklava
kiam la vortoj ne naskas vortojn
kaj formanĝas unu la alian.
Mi tion rimarkas nun,
dum mi agordas la dialektan gitaron,
perdantan unu kordon ĉiutage.

Dum mi flikas
la ronĝitan tolon
teksitan de niaj prapatroj
per lano de ŝafoj siciliaj.

Kaj mi malriĉas:
posedas la monon
kaj ne povas ĝin elspezi;
la juvelojn
kaj ne povas ilin donaci:
la kanton en la kaĝo
kun stumpaj flugiloj.

Ja malriĉulo
lakton suĉanta de mamoj sekaj
de kvazaŭa patrino,
lin nomanta filo
por moko.

Ni la patrinon havis,
oni ŝin forŝtelis;
el ŝiaj mamoj fontis lakto
kaj el ĝi ĉiuj trinkadis,
nun en ĝin oni kraĉas.

Restis al ni voĉo ŝia,
la takto, la noto basa –
de la sono kaj de la lamento;
tion oni ne povas forŝteli.

Oni ne povas forŝteli,
sed ni restas malriĉaj
kaj orfaj egale.

Ignazio Buttitta, trad. Nicola Minnaja
(el Carlo Minnaja, “Luigi Pirandello kaj aliaj siciliaj aŭtoroj”
p. 229-230, Milano, FEI, 2012)